Kategoria: Sailkatugabeak

Naizen gaur agertu den gutuna Ramiro Gonzalez Arabako Ahaldun Nagusiari zuzendua dago. Egilea, Mapi Alonso, Hezkuntza Zientzietan doktorea da eta auziaz txosten baten egilea. Arabako Batzar Nagusietan lanean zegoen alderdi politiko baten aholkulari gisa istilu guztia gertatu zen garaian.

Uztailaren 23an hasiko litzatekeen eta Iruña-Veleia Argitu plataformako kidez osoturiko Iruña-Veleia argitzearen aldeko gose-grebalariak taldeak burutu asmo duen gose-greba dela eta, zera adierazi nahi dute plataforma horren partaide diren SOS Iruña-Veleia eta Martin Ttipia erakundeek:

1. Ez gaudela gose-grebaren aurka muturreko egoeren aurrean muturreko baliabide gisa.
2. Orain dela egun batzuk Eliseo Gilen defentsak errekurtsoa aurkeztu zuela Arabako Probintzia Auzitegian absoluzioa eskatuz. Uste dugu une prozesal honetan gose-greba batek ez diola defentsari inolako mesederik egiten eta agian kalte egin diezaiokeela.
3. Gose-grebalarien prentsa-oharraren arabera, Eusko Legebiltzarrari, Eusko Jaurlaritzari eta, oro har, politikariei egiten zaie dei beren iritzia lehenbailehen eman dezaten argitzearen aldeko mugimenduen oinarrizko aldarrikapenei buruz: analisiak eta indusketa kontrolatuak. Adierazi nahi dugu legebiltzarra eta gobernua ez direla beren ohiko funtzionamenduan izango hilabete batzuk igaro arte, hau da, iragarritako gose-grebak iraun dezakeen epearen garaian.
4. SOS Iruña-Veleiako eta Martin Ttipiako zenbait kide saiatu dela grebalariak konbentzitzen gose-greba une honetan egitearen desegokitasunaz, baina ahaleginak ez duela fruiturik eman.
5. SOS Iruña-Veleia eta Martin Ttipia aldendu egiten direla gose grebatik.
6. SOS Iruña-Veleia eta Martin Ttipiak Iruña-Veleia Argitu plataformako kide izaten jarraitzea berraztertuko dutela.
7. SOS Iruña-Veleiak eta Martin Ttipiak borrokan jarraituko dutela gaia erabat argitu arte. Gai zientifiko baten aurrean gaude, metodo zientifikoen bidez erabaki behar dena.

SOS Iruña-Veleia eta Martin Ttipia

Gasteiz, 2020ko uztailaren 12n.

***

Ante el anuncio de una huelga de hambre que daría comienzo el próximo 23 de julio, protagonizada por un grupo de personas que firman como Iruña-Veleia Argitzearen aldeko gose-grebalariak, pertenecientes a la plataforma Iruña-Veleia Argitu, las entidades SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia, miembros de dicha plataforma, queremos manifestar lo siguiente:

1. Que no estamos en contra de la huelga de hambre como recurso reivindicativo extremo ante situaciones extremas.
2. Que hace unos pocos días la defensa de Eliseo Gil presentó recurso ante la Audiencia Provincial de Álava pidiendo su absolución, recurso que tardará algunos meses en ser resuelto. Consideramos que en este momento procesal una huelga de hambre no beneficia en nada a la defensa y que quizás podría perjudicarla.
3. Según el comunicado de prensa de los huelguistas, se interpela al Parlamento Vasco, al Gobierno Vasco y a los políticos en general para que se posicionen urgentemente en relación a las reivindicaciones básicas de los movimientos pro esclarecimiento: analíticas y excavaciones controladas. Queremos señalar que tanto el parlamento como el gobierno no estarán en su normal funcionamiento hasta dentro de unos meses, plazo superior a lo que pudiera durar la anunciada huelga de hambre.
4. Que miembros de SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia han tratado de convencer a los huelguistas de la inconveniencia de una huelga de hambre en este momento pero que su intento ha sido baldío.
5. Que SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia se desvinculan de la huelga de hambre.
6. Que SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia reconsiderarán su permanencia en la plataforma Iruña-Veleia Argitu.
7. Que SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia seguirán luchando hasta conseguir el total esclarecimiento del tema: un tema científico que ha de resolverse por métodos científicos.

SOS Iruña-Veleia y Martin Ttipia.

Vitoria-Gasteiz a 12 de julio de 2020

Euskeraren Jatorriaren blogean argitaratu duten agiri baten bidez, bere burua “Iruña-Veleia argitzearen aldekogose- grebalariak” izendatzen duen talde batek uztailaren 23an gose-grebari ekingo diola adierazi du.

Horren aurrean, Lurmeneko Eliseo Gilek eta Idoia Filloyk gutun bat kaleratu dute Ama Atan ekintza horrekiko beren desadostasun osoa adieraziz. Hauxe dio:

Carta a IRUÑA-VELEIA ARGITU

Por la presente, los abajo firmantes, en su propio nombre y en representación de Lurmen S.L., Idoia Filloy Nieva y Eliseo Gil Zubillaga,

EXPONEN:

Que tras las insalvables desavenencias surgidas en el seno de la plataforma “Iruña-Veleia Argitu”, con la que colaboraron en el pasado en algunas iniciativas. Con respecto al proyecto de una pretendida huelga de hambre para solicitar la realización de análisis sobre los controvertidos grafitos de Iruña-Veleia, manifiestan su total y absoluto rechazo ante semejante acción, al entender que no estamos ante una cuestión de derechos humanos, sino a una problemática de índole científica, que debiera de ser resuelta exclusivamente a través de la Ciencia. Habiendo expresado reiteradamente nuestro absoluto rechazo a la citada huelga de hambre, máxime teniendo en cuenta el innecesario riesgo en la vida del/de los participantes y las implicaciones de la misma, que pudieran ser entendidas como una injerencia indeseada en el proceso judicial en el que estamos inmersos y pudiera lesionar nuestros intereses y, no habiendo sido atendidos en modo alguno nuestros requerimientos de abandono de semejante idea,

SOLICITAN:

Que conste fehacientemente nuestra frontal oposición a la idea de la huelga de hambre y, en segundo lugar, presentamos nuestra irrevocable renuncia, con efectos inmediatos, a seguir colaborando con dicho colectivo de ninguna de las maneras y, en consecuencia, nos damos de baja de la plataforma Iruña-Veleia Argitu.
Idoia filloy Nieva DNI 16262917P
Eliseo Gil Zubillaga DNI 16259734ELurmen S.L. B01105634
En Vitoria-Gasteiz, a 10 de julio de 2020

Sarrera honek badu lotura aurrez Waserren liburuaz egin ditugunekin: bat, bi eta hiru

Waserren liburua erosi duen Mintzoa Argitaletxeko Aritz Otazuk zera dio  Kulturklik atariak egiten dion elkarrizketan: “1610ean hitz egiten zen edozein hizkuntza ez da orain hitz egiten den bera, baina euskararekin baietz ikusi dugu”.

Titularra da, eta berak ere badaki hori ez dela guztiz horrela, baina Otazu ez da izan bakarra hiztegiak egungo euskara batukoarekin duen antza azpimarratzen. Izan ere, M. Siculoren eta Vulcanius-Waserren hiztegiei begirada bat ematea aski da hitzen % 95a gaur ere erabiltzen ditugula konturatzeko, eta diferentzia apurrak ortografikoak direla, eta erratak edo gaizkiulertuak, konprenigarriak, bestalde, hitz-zerrenda hauek argitaratu zituztenak euskararik ez zekitelako.

XVI. mendeko hauen garaikideengana joaten bagara, ikusiko dugu Lazarraga eta Etxepare ere ondo ulertzen direla, hurrengo mendeko Axular eta enparauak bezala; noski, badira heldu ez zaizkigun hitz banaka batzuk, eta gramatikaren arloan aoristoa bezalako aditz-denborak eta abar. Beste hainbeste esan daiteke aurreko mendeetako lekukotasun apurrei begiratuta.

Eta gauza jakina den bezala, Erdi Aroko hitz-zerrendarik esanguratsuena beste erdaldun batek utzi digu, Aymeric Picaud erromes pikardiarrak 1132an, Codex Calistinus delakoaren V. liburuan:

“Deum uocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, uinum ardum, carnem aragui, piscem araign, domum echea, dominum domus iaona, dominam andrea, ecclesiam elicera, presbiterum belaterra, quod interpretatur pulcra terra, tricticum gari, aquam uric, regem ereguia, sanctum Iacobum Iaona domne Iacue…”

Ikusten denez, hamabost hitz gaur ere berdintsu esaten direnak, nahiz eta ia bederatzi mende igaro. Garbi dago  belaterra erromesak gaizki jasotako hitza dela, bereterra (presbiterum beharrean ‘meza-mutil’, ‘monagillo’ esan nahi duena) entzun eta “bella terra” ulertu zuela; hortik letorke egiten duen  interpretazio xelebrea. Beste pare bat berba (elicera, uric) deklinatuta eta gutxi gora behera jasota daude, harritzekoa ez den gauza euskararik ez jakinda.

Beste mila urte atzera egiten badugu I. eta II. mendeko pertsona eta jainko-jainkosa izenak aurkituko ditugu epigrafian; Akitanian, Nafarroan eta Sorian batez ere, baina ez bakarrik: Aberri, Agirseni, Aherbelste, Andere, Anderexo, Arpenno, Arixo, Artahe, Astoilun, Basaerte, Belex, Belexco, Belsco, Bihoscin, Eihar, Fago, Gar, Gisoncon, Haurce, Herauscorritse, Ibarra, Iluna, Ilumber, Ivilia Larrahe, Leherenno, Selatse, , , , , Nescato, Neureseni, Sembe, Sesenco, Umme Sahar, Urde…

Hauetako gehientsuak ere ongi ulertzen dira latinezko esaldietan egon arren. Honek guztiak euskara inguruko beste hizkuntza batzuk baino gutxiago aldatu dela pentsatzera eramango gintuzke, egonkorragoa dela, zalantzan jarri izan dena zenbaiten aldetik, hasieran esan dugun bezala

Iruña-Veleiako grafitoetako hiztegia

“Iruña-Veleian agertzen den euskara ia-ia euskara batua da, dena ulertzen da. Eta hori ezinezkoa da, garai hartako euskara orain ulertu ere ez genukeelako egingo, asko aldatu delako”. Hauxe izan da zenbait faltsisten lelo kutuna.

Behean osatu dugun koadroan, ezkerreko zutabean jarri ditugu egungo euskaran  (batuan, nahi bada) berdinak diren hitzak, ortografia gorabeherak kontuan hartu gabe. Eskuinekoan, ezberdin esaten edo idazten direnak, Zutabe honetako gehienak ere ulergarriak zaizkigu, nahiz eta horietako mordoxka batez zalantzak ditugun, eta hortik jarri dizkiegun galdera-ikurrak.

• 

Iturriak: Ostracabase, I-Vko euskarazko grafitoak, Geostraka

Irakurlearen esku uzten dugu taula honen xehetasunak interpretatzea, baina ezin gauza batzuk nabarmendu gabe utzi:

1.- Euskara batuaren oso antzekoa dela eta dena ulertzen dela dioten horiek, bietako bat, edo ikaragarri dakite eta ez dute beren jakinduria partekatu nahi, edo ez dituzte behar bezala irakurri eta ez dakite zertaz ari diren.

2.- 34 hitz agertzen dira ezkerreko zutabean, eta 38 eskuinekoan. Beraz, ez da euskara batua I-V-koa. Gehiena ulertzen dugula uste dugu, baina 12 galdera-ikur jarri ditugu, eta gehiago ere jar genitzakeen, hainbat hitz utzi baitugu kanpoan ez daligiña eislarazlpak diren ala ez.

3.- Zalantzarik ez euskara aldatu dela azken bi mila urtean, eta asko gainera; baina ematen du ulertzeko gai izango ginatekeela orduko euskara, behintzat hori iradokitzen digute ezagutzen ditugun datu apurrek (hilarri eta aldareetako epigrafia, I-V…). Nahiz eta  aitortu behar den hain datu gutxirekin ezin dela ondorio borobilik atera.

Euskararik ez dakien norbaitek idatzi ahal dezake horrelakorik?

Bi urte eta hiru hilabeteko kartzela-zigorra ezarri diote Eliseo Gili “grafitoak faltsutzeagatik” , bera izan da horregatik zigortutako bakarra. Gauza jakina da Eliseok ez dakiela euskaraz. Zentzun minimoa duen edozeinek lehenik egin behar lukeen galdera: euskaraz dakien batek asmatu eta idatzi ahal ditzake euskarazko testu horiek?

Hemen eta hemen gai honi buruz aurrez egin ditugun bi sarrerak. Besteren bat ere etorriko da laster. I-Vko sententzia dela-eta, berandutu egin zaigu. Asko eztabaidatu izan den gai bati helduko diogu: hizkuntza guztiak aldatuz doaz denborarekin, baina guztiek erritmo berdintsua ote dute? Gauza jakina da latinaren eta harengandik sortutako hizkuntzen artean dagoen alde sakona, baina gauza bera gertatzen ote da duela bi mila urteko euskeraren eta oraingoaren artean? Erantzun nekeza duen galdera azken hau, ditugun garai hartako lekukotzak oso urriak baitira konparaketa bat egiteko.

Zilegi bekigu gure Euskararen aztarnak Sardinian (Pamiela 2017, 120-123) geniona hona ekartzea:

“Hizkuntza aldakorrak eta ez hain aldakorrak

Toponimiaren iraunkortasunaren arrazoiak bilatzen hasi aurretik, hizkuntzarenak berarenak bilatzen ahaleginduko gara. Gauza jakina da hizkuntzak, beste edozer bezala, aldatuz doazela denborarekin. Gure esparruan jarri ohi den adibidea latinarena da. Nahiz eta latinetik sortutako hizkuntzak jakin, ez gara gauza latina ulertzeko. Eta beti latina hartzen dugunez eredu, ziurtzat ematen da duela bi mila urteko euskara entzungo bagenu ez genukeela ulertuko. Eta nola ez dugun orduko euskara entzuteko aukerarik, sinetsi egiten ditugu adituen esanak.

Dena den, aditu guztiak ez datoz bat. Badirudi hizkuntza batzuk gutxiago aldatzen direla beste batzuk baino. Datuak urriak diren arren, ematen du euskara egonkorragoa dela inguruko hizkuntzak baino. Eta horren froga gisa jartzen da erromatarren garaiko epigrafeetan azaltzen diren euskal izen asko eta asko berdinak edo berdintsuak izaten jarraitzen dutela egun: Andere, Atta, Bihotz, Neskato, Sesenko, Umme Sahar…

Aldakaiztasunaren ustezko arrazoiak

Zergatik ote aldaketari erresistentzia hori? Hona hemen uste batzuk:

1. Euskal fonemen urritasuna

Zera diosku Eduardo Aznar Martinezek El euskera en la Rioja liburuan: “Siempre se ha dicho que el euskera es un idioma que se transforma mucho más despacio que las hablas de su entorno, y que ha conservado hasta la actualidad características propias de épocas prehistóricas. […] Y aunque el tema del arcaísmo y antigüedad del euskera puede parecer un tópico algo desgastado, lo cierto es que se fundamenta en hechos reales y analizables. […] La peculiar estructura de sonidos del euskera, en la cual las combinaciones posibles entre distintos fonemas son muy limitadas, obliga por sí misma a una estabilidad muy marcada. Dado que, en lo fundamental, el vocabulario vasco consiste en una serie de términos de más bien reducido tamaño, y muy repetitivos en lo fonético, cualquier mínima alteración puede producir al instante cambios muy profundos en el significado, lo cual llevaría a confusiones. Por ejemplo, si txori = ‘pájaro’ lo pronunciamos defectuosamente deformando la -O- en -U-, la voz pierde el sentido que queríamos darle y se convierte en txuri = ‘blanco’, y si por lo contrario le cambíamos accidentalmente la vocal final, se nos convierte bruscamente en txoro = ‘loco, loquillo’.” (2011, 327). Ondoren erakusten du gaztelaniazko pájaro hitzarekin esperimentu berdina eginda ez dela gauza bera gertatzen.

2. Euskeraren barne egitura eta hura inguratzen duten hizkuntza indoeuroparrena oso ezberdina izatea

Euskal-galiziar jatorriko Juan Uriagereka irakaslea, Maryland-eko Unibertsitateko Hizkuntzalaritza katedraduna, gai honetaz mintzatu zen 2006ko artikulu batean[1] Iruña-Veleiako aurkikuntzen harira: “Sólo quiero precisar algo con respecto al llamado ‘axioma’ de que las lenguas siempre cambian, y por tanto ha de sorprendernos que textos de la antigüedad sean legibles para cualquier profano. Es verdad que semejante estado de cosas debe causar sorpresa, pero lo del ‘axioma’ me resulta algo exagerado, al menos a los ojos de la lingüística como ciencia cognitiva. No dudo de que la observación de los filólogos, comenzando por nuestro gran Mitxelena, sea ésa: no hay más que comparar latín y rumano, griego clásico y chipriota, y así sucesivamente. Pero la cuestión de base es si semejante estado de cosas es o no axiomático, o sea estrictamente necesario.”

Gero, espezien eboluzioa dakar gogora, eta ikusten du batzuk oso azkar aldatzen direla eta beste batzuk berriz, milioika urtez jarraitzen dutela berdintsu: “Las sorpresas en el campo de la llamada ‘Evo-Devo’ (‘evolution of development’, evolución del desarrollo) son mayúsculas. Nada, a día de hoy, permitiría a un biólogo evolutivo establecer un axioma (por contraposición a una mera hipótesis) sobre si las diferentes especies tienen que evolucionar a un ritmo dado. Y no lo hacen, o no tendríamos fósiles vivientes como el cangrejo bayoneta (‘limulus polyphemus’) -el último trilobite- o el ginkgo biloba (anteriormente ‘salisburia adiantifolia’), superviviente de cuando los helechos dominaban la flora”.

Eta hizkuntzara etorrita: “¿Es posible que una lengua dada, entonces, sea un fósil viviente? Sólo puedo decir esto: en las lenguas que sí hemos estudiado desde la perspectiva que defiendo -por ejemplo la ‘evolución’ (obsérvense las comillas) desde el latín hasta las lenguas romances actuales- está bastante claro que una lengua como el gallego, por ejemplo, es más conservadora en sus opciones sintácticas y fonológicas que una como el francés. Digamos que, estructuralmente, el gallego está más cerca del latín que el francés. ¿Por qué? Sabe Dios. Puede ser consecuencia del aislamiento secular de la Galicia histórica, comparado con el lugar central de los francos en el devenir europeo. Pero también puede tener que ver con las propias opciones estructurales que cada uno de los dialectos del correspondiente latín tuvo en su día. Sencillamente no sabemos, igual que no sabemos por qué hay muchísimos más artrópodos que cordados”.

Eta azkenik, euskarari lotuta, uste du tipologia, barne egitura ezberdina izan daitekeela aldakaiztasunaren arrazoietariko bat: “Y así regresamos al vasco, parte de lo que se discute en Veleia. (Sobre cómo afectan los hallazgos a la historia del Cristianismo, no puedo opinar.) ¿Es sorprendente que sea directamente inteligible lo hallado? Sí, claro, como todo lo que es interesante en ciencia. Ahora, si se establecieran como auténticos los textos desde otras perspectivas -arqueológicas, antropológicas, o lo que sea- ¿sería éste un argumento lingüístico de que la evidencia refleja una falsificación? Como lingüista, no lo creo. Naturalmente, si todo esto se mantiene se tendrán que repensar muchas cosas -pero tampoco es para tanto, comparado con la situación en biología-. No soy experto en filología, pero desde la perspectiva puramente lingüística habría razones suficientes por las cuales la lengua eusquérica, o concretamente la variante del sur, pudo no haber cambiado mucho. Cuestiones que van desde un aislamiento relativo de la comunidad de hablantes hasta el hecho, poco estudiado hasta ahora, de que las lenguas en contacto ‘se ceden’ estructuras en gran parte en función de lo transferibles que son los datos generados por sus opciones diversas. El vasco podría haber sido demasiado diferente a sus vecinos indoeuropeos como para que se diera un verdadero trasvase estructural.” (Azpimarra gurea da).

3. Gure hizkuntzak historian zehar izan duen ofizialtasun eza eta euskaldun berri urritasuna

Inperio erromatarra konkista bidez hedatu zenean, beste hizkuntza askotako milioika hiztunek ikasi behar izan zuten agintari berrien hizkera. Eta bakoitzak bere erara interpretatu zuen latina, berbaera zaharrari eutsiz, ezinbestez, fonologian, sintaxian edo lexikoan, neurri batean behintzat. Eta horrek latina lehertu egin zuen. Horrela sortuko ziren gaur egun ezagutzen ditugun erromantzeak, substratuaren eraginez ezberdinak euren artean eta ezberdinak hizkuntza amarengandik.

Dakigula, euskara ez da gaur goizerarte administrazio hizkuntza izan. Euskerak ez du euskaldun berri multzo handirik bereganatu behar izan. Zoritxarrez. Ia beti atzeraka ibili dela dirudi. Geuri egokitu zaigu elebidunak izatea gehienetan. Bestalde, hizkuntza bat ofizial bihurtzen denean lurralde jakin batean, eta administrazioan, eskolan eta hedabideetan erabiltzen hasten denean, terminologia berria sortzen da kopuru handitan, eta lexiko zaharreko sinonimo eta aldaeren artean bat nagusitzen da askotan, besteak galduz, eta guzti honek aldaketa sakonak eragiten dizkio hizkuntzari. Geurean oraintxe ari da antzeko zerbait gertatzen, nahiz eta gurea intentsitate txikiko ofizialtasuna izan. Eta bi belaunaldiren buruan nolako jauzia edo etena gerta daitekeen jabetzeko, aski da aitona-amonen eta iloben arteko solas bat entzutea Euskal Herriko edozein bazterretan. Jakina, hiztun berriek eta ofizialtasunak egundoko aldakuntza dakarkiote hizkerari hasieran, baina egonkortasuna ere bai luzera, batez ere gizarte modernoetan, eskolari eta hedabideei esker. Beraz, esan daiteke bi ahoko ezpata dela ofizialtasunik eta hiztun berririk eza formen iraunkortasunari begira. Lagungarri, kanpoko interferentziak gutxitzen diren neurrian; kaltegarri, formen ugaritzeari eta dialektalizazioari laguntzen dion neurrian.

Laburbilduz, ematen du ofizialtasun eza eta ‘euskaldun berri’ urritasuna lagungarri izan direla forma zaharrei eusteko.”

Honaino liburukoa. Honi beharbada gehitu dakioke euskararen transmisioa, nagusiki, familia barruan gertatu dela, hiru edo lau belaunaldi bizi diren familian, eta transmisioa imitazioz egin ohi dela, etxeko txikiak aitari edo amonari entzundakoa errepikatzen duela, belaunaldiz belaunaldi. Eta kanpo-eraginak, izan badiren arren, ez direla hain indartsuak izan, ez delako inoiz “estatu-hizkuntza” bilakatu.

---

[1]  Juan Uriagereka. Veleia y el axioma del cambio lingüístico. Diario Vasco 2006-11-23.

Aurtengoa 6. denboraldia izango da. Aurreko urteetan 50 bisita egin dira denera eta 1.200 bisitari hurbildu zaizkigu. Hemen blog honetan bisitez egin genuen laburpena.

Maritxu Goikoetxeak eta Juan Martin Elexpuruk gidatu ditugu orain arteko bisita ia guztiak. Txanda emateko garaia dela pentsatu dugu. Aurtengo lehena ere geuk gidatuko dugu baina hurrengoan gidari-talde berria sartuko da. Izen-emateak Iruña-Veleia Argituren epostan egingo dira, helbide honetan: irunaveleiaargitu@gmail.com

Bisita birtualak ere egin ahal izango dira Karlos Uragak diseinatu duen Geostraka webgune ikusgarrian.

• 

Lorena Lopez de Lacalle diputatuak ideia distiratsu bat izan zuen 2009ko udaberrian: aztarnategian egiten ziren joko batzuetarako (Ludi Veleienses) erabiltzen ziren letrina batzuetan zenbait idazki eta marrazki zeudela jakin zuenean, grafologo bat kontratatu zuen idazki horiek eta grafitoetakoak esku berak eginikoak zirela frogatzeko, Eliseorenak alegia.

1.-  Alicia Martínez Carrasco izena. Honek 2009ko martxoan entregatu zuen txostena. Baina zoritxarrez ez zen “konkluientea”:

“Debido a ello y para extremar la prudencia esta perito entiende que no puede concluir asegurando que la mano que ha realizado los grafitos de las”letrinas” haya realizado también parte o gran parte de la de los yacimientos, si bien insiste que muchas coincidencias tan peculiares así lo sugieren, pero lo que realmente puede afirmar es que es significativo y sorprendente el paralelismo, entendiendo que es excesivo para ser simplemente fruto del azar”.

Hori ikusirik, LLLk bigarren txosten bat eskatu zuen.  Zalantzan jar daiteke legez egin ahal zuen, ordurako (2009ko uda) sub judice baitzegoen auzia. Lurmenek, hau ikusita, baimena eskatu zion epaitegiari eta DFAri piezetara sarbidea izateko eta gauza bera egiteko baina ukatu egin zitzaion.

2.- Magdalena Ezcurra Gondra eta Gregorio Rodríguez Grávalos-ek osatzen duten Lettera enpresako kideek  36.000 euro kobratu zuten txostenagatik. Lotura honetan gorabehera surrealista honen xehetasunak. Ziur asko,  literaturaren historiara pasatuko da grafologo hauen esaldia:

“las concordancias entre los dibujos y letras de la letrina y los de los soportes milenarios se establecen por la utilización de herramientas gráficas procedentes de una misma red neuronal y trasladadas al soporte a partir de una integración neuromuscular y de coordinación visomotora única, que no puede significar sino que ha intervenido un único motor”.

• 

Magdalena Ezcurra ez zen epaiketara azaldu, gaixorik zegoela abisatuta. Lotsatuta, gure ustez.  Grávalosen epaiketako deklarazioa patetikoa bezain higuingarria izan zen. Hemen irakur daiteke kronika. Hari entzunda gero, gure artean komentatu genuen zenbat errugabe egongo diren kartzeletan eskrupulurik gabeko grafologoen erruz.

3.– Ertzaintzako bi grafologok berretsi dute Grafologiak ez duela balio zeramikan edo egurrean grabaturiko idazkunen egiletza zehazteko.

2013an Ertzaintzaren Grafistika eta Dokumentoskopia Sailak, epaitegiaren eskariz, adierazpen bat egin zuen gaiaz. Hona hemen argudiaketa:

“Para intentar dilucidar policialmente la posible autoría de los ‘grafitos’ e inscripciones de la letrina, en 2013 el Juzgado Instructor solicitó Informe Pericial de cotejo grafístico a la Sección de Documentoscopia y Grafística de la Unidad de Policía Científica de la Ertzaintza. Sin embargo, el 19 de noviembre de 2013 la Jefa de Sección de Documentoscopia y Grafística remitió al Juzgado solicitante un escrito mediante el cual le comunicaba ‘la imposibilidad de la realización del estudio solicitado’ en base a las siguientes consideraciones:

• El soporte sobre el que se encuentran las evidencias dubitadas no se trata de papel u otro material similar, sino que se trata de un soporte de tipo, cerámico; así como en el caso de la evidencia atribuida, letrina romana de madera lacada. En los dos tipos de soporte se puede ejercer diferente resistencia al ser perforado por el útil, pudiendo producirse divergencias entre los caracteres motivadas por la diferente composición de los soportes.
• El útil empleado en la confección de los grafitos difiere de los habitualmente empleados hoy en día; no se trata de un elemento difusor de tinta como los bolígrafos actuales, ni de un spray o una brocha de pintura, sino que se utiliza el instrumento perforar el soporte.
• Además de lo expuesto en los dos párrafos anteriores, el alfabeto utilizado difiere morfológicamente del utilizado actualmente, por lo que sería necesario un conocimiento muy completo de la morfología de los alfabetos que se utilizaban en la época en cuestión.
• El hecho de utilizar un útil perforando sobre diferentes soportes (cerámica y madera lacada) hace que no sea posible estudiar aspectos básicos de un estudio pericial grafístico, como son la velocidad, la presión, gestos tipo y el estudio de ataques y escapes.
• Así mismo, hay que tener en cuenta que la ausencia de estudios de este tipo redunda en la falta de validación del método científico empleado, ya que, por todo lo anteriormente expuesto, no son de aplicación algunas de las leyes fundamentales de la pericia caligráfica, por lo que se cuestiona si estaríamos ante una solicitud de estudio caligráfico o sería un nuevo tipo de estudio, con lo cual habría que desarrollar nuevas técnicas y validar el método para que tuviera una mínima fiabilidad”.

4.- Epaileak ontzat eman du Ertzaintzaren txostena

Hemen epaiketako kronikatxoa. Gainetiko puntuetan Isabel María Diéz-Pardo Hernández epailearen arrazoiketa eta ebazpena negargarria izan den bezala, grafologiari dagokionean zuzen ibili dela aitortu behar. 157-172 orrialdeetan datoz horri buruzkoak, irakurri nahi duenarentzat. Pare bat paragrafo ekarriko ditugu bakarrik hona.

“La parte querellante ha intentado, y ya adelanto que sin éxito, probar que los grafitos con textos y epigramas han sido elaborados de forma exclusiva por la propia mano del indicado encausado”. (157 o.)

“Dado que fueron los peritos calígrafos de la Ertzaintza, con número de carnet profesional 05614 y 14582, quienes participaron a la Jefa de Documentoscopia y Grafística la imposibilidad de llevar a cabo la pericia, comparecieron ambos peritos en el plenario, quienes expusieron la amplia formación que llevan recibiendo desde hace varios años, y corroboraron que la pericia encargada sobre los grafitos se sale del método científico, no estando desarrollados aún los métodos científicos para llevarla a cabo, pues no se puede estudiar la velocidad y la presión, y los gestos-tipo se pierden al tener que apretar para escribir en un soporte como la madera de la letrina, soporte es completamente distinto de los soportes de las piezas arqueológicas, resultando que las presiones son completamente distintas en uno y otros. (160. o.)

Argia. Lau hilabete dira Iruña-Veleia auziaren inguruko epaiketa burutu zela eta berriki jakin dugu sententzia. Egunkari, irrati eta telebistetan era honetako titularrak irakurri edo entzun ditugu: “Epaiketa, sententzia, grafito faltsuak, zigor eskaera, isunak, kartzelara ez…”. Zer esanik ez, sententzia honek askoren gogoa asebeteko zuela eta beste batzuena zapuztu (nirea, horien artean).

Zoritxarrez, hitz hauek Iruña-Veleiarekin nahasita ikusi ditugu aspalditxotik, hamaika urtetik hona! Berez, Iruña-Veleia ez zen auzi judiziala, 1994tik zetorren indusketa arkeologiko soil bat beterik ez, euskal historiaurrearekin, euskararekin, latinarekin, kristautasunarekin … zerikusia zuena. Baina han agertutako grafito ezohiko batzuk faltsuak ote ziren zurrumurruak zabaldu ziren, zabaldu eta indartu, harik eta 2009an Arabako Foru Aldundiak indusketagunean lanean ari ziren Lurmen enpresa, zuzendari eta langile guztiak barne, kanporatu eta kereila jarri zuen.

Auzia argitzeko bi bide proposatu ziren, baina bat inposatu, epai-bidearena. hamaika urtez, Arabako Foru Aldundiak ahaleginak eta bi egin ditu bere postura inposatzen, faltsuketa bat egon zela frogatu nahian: EHUko katedradun batzuen txostenak, estatu mailako bi erakunde (IPCE eta ESCRBC), bi txosten grafologiko, Ertzaintzaren sei urteko lana eta 700 orrialdeko txosten poliziala, Eitbren eta hedabideen konplizitatea (salbuespen gutxi batzuekin), dirutza handiak, alderdi politikoen axolagabekeria eta Euskaltzaindia, Eusko Ikaskuntza, Jakiunde eta unibertsitateen isiltasunarekin kontatuz… Eta hala ere Aldundiak bultzaturiko epaiketak ez du lortu faltsutzailea nor izan den jakitea, ez du lortu faltsuketa noiz-non-nola burutu zen frogatzea. Ridikulu itzela!!! Porrot honen ondoren normala izango zen epaileak beste bide bat proposatzea auzia argitzeko. Bai zera!

“Faltsutzailea nor den jakin ez arren, grafitoak faltsuak omen dira. Epaiketa aurretik 476 ziren faltsuak, epaiketan bertan 291 eta sententziaren ondoren 36 dira. Eta gainontzekoak?”

Non eta noiz galderen inguruan zehaztasun batzuk egin nahi nituzke. Egia da grafito gehienak piezak garbitzerakoan agertu zirela eta hortik ondorioztatu dute han faltsutzen zirela. Egia jakiteko bi bertsioak entzun omen behar dira, eta Lurmen enpresako zuzendari ordea izan zen Idoia Filloy arkeologoak ematen duenaren laburpentxo bat ekarriko dut: “Grafito gehienak garbitzeko unean identifikatzen dira… Material arkeologikoa zikin edo oso zikin ateratzen da lurpetik, segun eta materialaren konposizioa nolakoa den… Zerbait berezia nabarituz gero garbiketa mekaniko bat egiten zaio in situ eta koordenatu egiten da… Estratu bereko piezak batera gordetzen dira, identifikatuta… Leku batean pieza asko agertzen direnean ez dira garbitzen leku horren indusketa bukatu arte… Piezak txikiak izaten dira…” (Ostrakabase.com; gaian sakondu nahi duenak zer ikasi ugari aurkituko du hemen). Eta baten batek ustezko faltsuketak di-da batean egin daitezkeela pentsatzen badu, har ditzala zeramika, hezur, adreilu eta beira puskak eta proba egin dezala, 400dik gora direla kontutan hartuz.

Goian aipatutako beste bidea, bigarrena, Lurmenek hasieratik proposatu eta Iruña-Veleia Argituk bere Manifestuan jasotakoa da eta honela dio: “1) Piezen lagin bat Arkeometrian adituak diren Europako laborategietan aztertzea. Gure ustez, hiru laborategi ezberdinetan egin beharko lirateke analisiak, kasu berezietako protokolo zorrotzak ezarriz. 2) Parteekin zerikusirik ez duten arkeologo entzutetsuek indusketa kontrolatuak egin ditzatela Lurmenek grafitoen agerlekutzat seinalaturiko lekuen inguruetan”.

Bide hau oztopatua, boikotatua eta isilarazia izan da hasieratik, nahiz eta euskal kulturan eta beste arlo batzuetan ezagunak diren 140 pertsonak babestu beren sinadurarekin. Aipatu behar da erakunde batek ere (bakarrak!) ez duela aldarrikatu epai bidea ez baizik eta bide zientifikoa hartu behar dela, nork eta Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak. Duela 10 urte froga bat ere egin nahi izan zen Ingalaterrako laborategi espezializatu batekin: grafito batzuen azterketa arkeometrikoa egin ahal zuten galdetu zitzaien eta baita aurrekontua eskatu ere. Baiezkoa erantzun zuten eta aurrekontua bidali zuten: 10.000 euro. Pertsona batzuk prest agertu ziren laborategiak eskatzen zituen 10.000 euroak biltzeko. Baina grafitoak Aldundiaren eskutan zeudenez, proposamena egitera joan zirenean… ezezko borobila, hainbat aitzaki merke jarrita. Gutxienez, zientzia aldetiko ikuspegi serio bat izango genuen.

Sententziaren beste puntu batera itzuliz, faltsutzailea nor den jakin ez arren, grafitoak faltsuak omen dira. Epaiketa aurretik 476 ziren faltsuak, epaiketan bertan 291 eta sententziaren ondoren 36 dira. Eta gainontzekoak? Jakin ez, linboren batean egongo dira. Zer gutxi jakin dugun hedabideetatik benetakoak diren-daitezkeenei buruz. Adibidez, sententziak zera dio, hitzez hitz, ustezko RIP jartzen duen grafitoari buruz (13.359 zenbakidun grafitoa): “… resultando que, al tratar dicha pieza, la restauradora Paloma López Sebastián pudo comprobar que en la misma no pone RIP a pesar de parecerlo a simple vista, y a diferencia de lo que han manifestado otros expertos, incluyendo los peritos calígrafos de la acusación particular” (142. o.). Edota Diputazioko zaharberritzaileek aurkitu zutenari buruz (2.371 zenbakiduna, usoa eta galburua). Berria egunkariak ere beste baten argazkia (12,799, galburua) zekarren ekainaren 11ko alean “ikerketek benetakotzat jo duten pieza bat” azalpenarekin.

Epai-bide hau antzua izan da. Proba egin dezagun laborategiekin (arkeometria, C14, isotopoak, termolumineszentzia, analisi fisiko eta kimikoak…); egin bitez indusketa kontrolatuak arkeologo inpartzialekin (oraindik indusketagunearen %90 induskatu gabe dago); lege kontuetan adituak direnek aztertu dezatela epaiketa honetan alde biek aukera berdina izan duten, eta ea Eliseori ‘omisio delitua’ eta ‘autoría mediata’ aplikatzea bidezkoa izan den; euskalariek, latin arruntaren aztertzaileek eta historiagileek ere badute lana… Norberak ere saiakera bat egin dezake handik eta hemendik informazioa bilduz eta norbere iritzia osatuz.

Eta… otoi, arren, mesedez eta faborez ez ditzatela grafitoak desegin!

1.-  15565 , IAN/VAN ZVTA euskerazko testua duena,  Arkeologoek ehorzketaren gainean aurkitu zuten platera ere aipatu zuten zaharberritzaileek, zk. (goiz batez aterea eta eguerdian garbitua hainbat pertsonaren aurrean). Erabileragatik oso gastatua zegoela adierazi zuten, hainbat puskatan zegoela, paretak oso hauskorrak zirela. Abokatuak Isabel Ortizi galdetu zion ea inskripzioa berriki egin izan balitz begiratu batez antz emango litzatekeen, eta baietz erantzun zuen, faltsua balitz igarriko litzatekeela eta bere ustez grafitoa zaharra dela. Abokatuak ere galdetu dio ea prozesatzeko orduan buztingilearen marka, aurkitu zuten eta erantzun dio triangelu bikoitza aurkitu zutela, zigilua izan zitekeena. Marka hau ez zuten arkeologoek ikusi.

2.-  14468, VIIL(II)I(A) GORI / VIILIII NOVVA / VI(…)(A)III, adreilu gaineko grafitoak, tokiaren mapa bat adieraz lezakeena, zaharberritzera eraman zenean konkrezio asko zituen, eta letrak igartzen ziren arren, ez zen ondo irakurtzen. Lan zehatza egin zuten inskripzioa ondo ikus zedin. Defentsako abokatuak aurrekoan egindako gauza bera galdetu zuen, inskripzioa orain dela gutxi egina balitz ea begiratu batez nabarituko litzatekeen, eta baietz erantzun du eta jarraian bere ustez grafitoa zaharra dela erantzun dio.

3.- 12396, OVN MIA VINCIT / AMOR.  Defentsak hezur gaineko grafitoa erakutsi die teknikariei, eta galdetu die ea hezurretako letra batzuen gainean dauden hutsuneak landareen sustraiek eragindako markak izan daitezkeen. Baietz erantzun dute, nahiko ohikoa dela hezurretan horrelako arrastoak aurkitzea. Idazkuna berria balitz ea begiratu batez igarriko litzatekeen galdetu dio, eta baietz erantzun du, eta bere ustez grafitoa zaharra dela.

• 

4. 12047 , VITAE. Eguneroko bizitzako marrazkiak agertzen dituen ostraka. Albisuk azaldu zuenez,  sustraien markak ageri dira ildoen gainean. Konkrezioez gain.

• 

5.- 15920,  NIIV XII / VRT[II] TV, III / RIIBA TV, NIIV / CII (…) Euskarazko esaldia duen grafitoa, non konkrezioek R baten buztana estaltzen duten, eta, beharbada, baita konkrezio handi baten pean egon daitezkeen letra batzuk ere, CII letren ondoren. Harrigarria bada ere, Navarroren txostenak berak iradokitzen du espatula batekin kentzea zarakarrak, ezkutuko grafitorik dagoen ala ez egiaztatzeko. Ez zen horrelakorik egin epaiketan.

6.- 15542, ABCDEF / GHIKLM / NOPQR / (S)TVXYZ. Abecedario osoa. Henar Cebrián eta Daniel Vallo arkeologoek atera zuten lurretik eta hantxe bertan garbitu, horixe deklaratu zuten eratzaintzaren aurrean eta epaiketan. K, Y eta Z letrak ditu, ezinezkotzat joak Batzordeko filologoen aldetik.

7.- 11420, LEONIDA. Xabier Reparaz arkeologoak epaiketan deklaratu zuen Leonidas jartzen zuen grafito bat ikusi zuela lurretik irteten; “Leónidas, rey de Esparta”, gaineratu zuen.

Radio Euskadiko Boulevard saioan elkarrizketa egin zioten Lorena Lopez de Lacalleri, gaia epaitegietara eraman zuen EAko diputatuari. Barruak irakiten jartzen zaizkigu esaten dituen gezurrak eta ergelkeriak entzunda. Etorriko da garaia pertsona horrek gai honen inguruan izan duen jokabidea zehatz aztertzeko. Bestalde, harri eta zur gaude Euskadi Irratiaren eta Radio Euskadiren jokabidearekin. Epaiketa aurretik sarri eskatzen ziguten iritzia, eta elkarrizketa ugari egin ohi ziguten. Baina turuta jo zieten, nonbait, epaiketa baino hilabete bat lehenago, eta harrezkero ez dira gugana behin ere hurbildu.

Joseba Unzalu irakasle gasteiztarra I-V Argituko kidea da. Ondorengo mezua bidali zuen Radio Euskadira, Lacalleren adierazpenak entzunda gero:

“Radio Euskadiko Boulevard saioko Whatsappera bidalia, Lorena Lpz de Lacalle-ren azken minutuak entzun ondoren. 2020-VI-25.

Boulevard:

¿Por qué seguimos escuchando a los mismos personajes una y otra vez tras 12 años con los mismos argumentos?

No nos damos cuenta que la jueza no consideró relevantes lo que los miembros de la Comisión Científica Asesora pudieran aportar, aunque dichos informes fueron los utilizados por la Diputación para expulsar Eliseo y Lurmen del yacimiento como si fueran delincuentes? ¿Por qué no declaró ninguno de dichos miembros en el juicio? ¿Quizá porque todo lo que aparece en sus informes ha sido rebatido por otros 20 investigadores pro-autenticidad de dilatada experiencia en sus respectivas áreas?

Insisto, en 12 sesiones de juicio y 50 testigos que pasaron por la sala ninguno fue de la UPV-EHU, pese a que ellos iniciaron este desaguisado.

Por otro lado gracias a la enorme campaña de desinformación que los medios habéis impuesto, parecía que Eliseo, su abogado y sus testigos no habían estado en la sala durante esas 12 sesiones. Nada Favorable a Eliseo podía colarse en los medios. No lo habéis puesto nada fácil. Pero no estamos como hace 12 años, ya que en el juicio han aparecido datos que muy pocos conocían. Las restauradoras del Museo de Arqueología de Araba (BIBAT), Paloma e Isabel nos aportaron perlas que no tienen desperdicio: tras el clima de sospecha que indujeron “nos llegaron 20 cajas llenas de material del yacimiento para su limpieza y observación. Cuando en las dos primeras cajas aparecieron grafitos y dibujos nos ordenaron parar. Hoy por hoy, nadie sabe dónde están dichas cajas llenas de muestras”. Esta es buena ¿verdad? ¿Dónde han aparecido estas declaraciones?

Estas mismas restauradoras manifestaron que “no pone DESCARTES (para darse cuenta de esto no es necesario ser restaurador ni arqueólogo). Ni tampoco pone RIP ya que son 3 marcas de santidad con desconchados”

En los mismos términos se expresó José Manuel Tarriño, arqueólogo- dibujante de Iruña-Veleia con respecto a DESCARTES. Recordemos que con estos argumentos (DESCARTES, RIP, pegamento en las piezas, los informes grafológicos…) se abrieron portadas de periódicos durante mucho tiempo. ¿Dónde queda todo aquello? Tampoco podemos olvidar lo manifestado por Amelia Baldeon (responsable del BIBAT en aquella época) que manifestó en sala que fue presionada por miembros de la Comisión Científica Aserora y como no era de su cuerda fue relegada de su puesto de trabajo.

Tampoco podemos olvidarnos de Mikel Albisu. ¿Alguien sabe quien es? Pues este geólogo dejó en evidencia al perito del IPCE, también geólogo Sr. Navarro, que declaró tras un biombo, sobre su método totalmente experimental y chapucero, todo hay que decirlo. Pero la juez se agarra a esto olvidándose del informe demoledor de Albisu. Ella sabrá porqué, pero motivo suficiente para que Eliseo pida el recurso. Por último escuchar a Lorena Lpz de Lacalle decir que las analíticas que supuestamente (no) realizó Cerdán son falsas nos situaría en un escenario en el que todavía no ha habido ciencia de la de verdad; aunque Mikel Albisu utilizó la ciencia ingeniosamente para vapulear el informe Navarro.

Ciencia es lo que ha pedido y sigue pidiendo Eliseo y colectivos sociales que apuestan por el esclarecimiento total de este tema. Radio Euskadi (y grupo EiTB en general) tenéis/tenemos un problema serio como radio pública y como sociedad cuando no existe modo alguno de escuchar opiniones disidentes a “la verdad establecida”. Esto os lo tenéis que mirar seriamente. Vais a tener que pasar mucho tiempo apuntalando la verdad oficial para que no sucumba ante el peso de la otra verdad. Una pena.”

Joseba Unzalu